kerfstok: de(m.), lang, plat, geschaafd stokje, ongeveer als een liniaal, doch wat dikker, waarop door kerfjes of insnijdingen aangewezen werd hoeveel broden, pinten melk enz., de houder van de kerfstok bij de winkelier op krediet gekocht had; ...

Van Dale leert ons waar de kerfstok in het verleden voor gebruikt werd. De oorsprong van het gezegde “iets op zijn kerfstok hebben“ = “iets op zijn geweten hebben“ is daarmee ook wel duidelijk. Wat men er niet bij vertelt is dat de kerfstok eigenlijk nog een veel oudere oorsprong heeft. Het stokje (in primitieve vorm) werd een paar duizend jaar geleden al gebruikt door herders die er mee bijhielden hoeveel schapen ze in de kudde hadden. (kwestie van niet te dikwijls met het verloren schaap geconfronteerd te worden.) Wellicht realiseren zoektochtdeelnemers zich niet dat de Romeinse cijfers in feite niets anders zijn dan enigszins geëvolueerde kerfstreepjes. Hoewel wij die streepjes als letters beschouwen, is dat in oorsprong dus eigenlijk niet het geval. Een recht streepje was ‘één’, twee streepjes in V-vorm was ‘vijf’, twee streepjes over elkaar gekruist (x) was ‘tien’. Zet je ze in de L-vorm dan krijg je ‘vijftig’ en een recht streepje met twee platte streepjes ( niet afgeronde C ) zelfs ‘honderd’.

Hoe ze het nu precies deden om daarmee schaapjes te tellen(...) is ondergetekende niet helemaal duidelijk, maar eigenlijk interesseert het ons meer om Romeinse getallen te kunnen lezen en eventueel ook zelf schrijven. Vooral bij het zelf neerschrijven van Romeinse getallen stellen zoektochters zich nogal eens vragen in de zin van : “mag ‘1999’ ook geschreven worden als ‘MIM’ ? “. Laten we daar al maar meteen op antwoorden: NEEN.

In beginsel is het Romeinse getallenstelsel zuiver optellend. Het getal ‘vier’ werd dus geschreven als ‘ IIII ‘. Pas later heeft men er een aftrekkend element aan toegevoegd. Als een kleiner cijfer VOOR een groter cijfer staat, dan moet dat kleine cijfer van het grote afgetrokken worden. Dus: IX = 9 ; CM= 900, IV = 4, ....  En dus zegt u ... IM = 999 ?

ALLEEN de volgende “aftrekcombinaties” zijn toegelaten: IV , IX , XL , XC , CD , CM .

De andere combinaties zoals ( IL, VL, IC, VC, ID, VD, XD, LD, IM, VM, XM, LM) worden niet gebruikt en mag je dus ook niet toepassen als je een getal in Romeinse cijfers schrijft.

Hoewel er eigenlijk ook Romeinse schrijfwijzen bestaan voor getallen boven ‘ 1000 ‘ is dit zodanig ongebruikelijk dat men in het algemeen verkiest de ‘ M ‘ als hoogste cijfergetal te gebruiken: men schrijft dus ‘ 4989 ‘ als ‘ MMMMCMLXXXIX ‘. Toch geven we, bij wijze van overvolledigheid misschien, ook nog even aan hoe je veelvouden van duizend in Romeinse cijfers kan schrijven: men voegt een horizontaal streepje toe BOVEN het getal. Voorbeelden:

       ______        _______      _____________    

                    IV                XIII           MCMLXXVI    DCXI

 4000            13.000             1.976.611

In dit laatste voorbeeld is de groep onder het streepje gelijk aan 1.976.000. De groep die niet onder een streepje staat wordt daar dan gewoon bij opgeteld.

Hopelijk ben je bij het lezen hiervan nog niet van je kerfstokje gevallen.

Willy Elst